Sytuacja prawna w Polsce

Przepisy prawa karnego

Zgodnie z przepisami prawa karnego (art. 211 kk) karze pozbawienia wolności podlega każdy, kto wbrew woli osoby powołanej do opieki lub nadzoru uprowadza lub zatrzymuje osobę małoletnią poniżej lat 15. Orzecznictwo i doktryna wykluczają z kręgu osób mogących popełnić to przestępstwo rodziców posiadających nieograniczoną władzę rodzicielską. W związku z tym porwanie rodzicielskie nie stanowi w Polsce przestępstwa.

Przepisy prawa cywilnego

Prawo cywilne przewiduje rozwiązania pozwalające pokrzywdzonemu rodzicowi podjąć działania zmierzające do ustalenia sytuacji prawnej dziecka, a w konsekwencji przywrócenia kontaktów z nim. Instytucjami związanymi ze sprawowaniem pieczy nad dzieckiem są przede wszystkim:

władza rodzicielska i kontakty z dzieckiem,
opieka,
kuratela,
nadzór.

Zgodnie z przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego władza rodzicielska obejmuje ogół praw i obowiązków rodziców względem dziecka, mających na celu zapewnienie mu należytej pieczy, a także strzeżenie jego interesów, zgodnie z dobrem dziecka oraz interesem społecznym.

Rodzic nie powinien swoim zachowaniem utrudniać drugiemu rodzicowi realizacji przysługujących mu względem dziecka praw, niezależnie od ich zakresu. Zgodnie z art. 98 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską. Każdy z nich może działać samodzielnie, o ile działanie to nie dotyczy decydowania o istotnych sprawach dziecka. Jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, każdy z nich jest jednocześnie uprawniony oraz zobowiązany do jej wykonywania.

O istotnych prawach dziecka rodzice – nawet żyjący w rozłączeniu – rozstrzygają wspólnie, a w braku porozumienia między nimi rozstrzyga sąd opiekuńczy. Warunkiem wspólnego podejmowania decyzji jest stosowny zakres uprawnień rodzica, wynikający z faktu posiadania pełni władzy rodzicielskiej. Jednak nie wyklucza to sytuacji, kiedy rodzic, którego władza rodzicielska została ograniczona, będzie miał prawo – stosownie do zakresu ograniczenia określonego przez sąd – do współdecydowania z drugim rodzicem o istotnych sprawach dziecka.

Zakres istotnych spraw dziecka nie został określony w przepisach prawnych, jednak doprecyzowuje go orzecznictwo Sądu Najwyższego, tworzące otwarty katalog, który można podzielić na 2 grupy spraw:

sprawy doniosłe ze względu na ich ogólnych charakter (są to tzw. sprawy zawsze istotne dla dziecka, np. czasowe powierzenie pieczy nad dzieckiem, decyzja o dokonaniu zabiegu operacyjnego, zapewnienie dziecku odpowiednich warunków mieszkaniowych i decydowanie o wyjeździe dziecka za granicę, zarówno na pobyt stały jak i czasowy, wyjazdy dziecka na zagraniczne wakacje, czy też ustalenie miejsca pobytu dziecka);
sprawy istotne ze względu na ich doniosłość w konkretnej sprawie.

W przypadku samowolnej decyzji rodzica w tej mierze drugi z rodziców, któremu przysługuje pełna lub ograniczona do istotnych spraw dziecka władza rodzicielska, może podjąć stosowne kroki prawne mające na celu odzyskanie dziecka, zwłaszcza, jeśli miejsce pobytu dziecka zabezpieczone było przy nim lub przy obydwojgu wspólnie dotychczas zamieszkujących rodzicach. Może też ograniczyć się do żądania realizacji swoich uprawnień polegających np. na kontaktach z dzieckiem, decydowaniu o jego istotnych sprawach.

Również rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej lub mający zawieszoną władze rodzicielską, czy też ograniczony w swoich prawach w stopniu znacznym, tj. bez możliwości decydowania o istotnych sprawach dziecka, ma prawo domagać się realizacji przysługujących mu kontaktów z dzieckiem. Żadnych praw w zakresie przywrócenia relacji z dzieckiem nie posiada rodzic całkowicie pozbawiony władzy rodzicielskiej oraz pozbawiony możliwości kontaktów z dzieckiem, przynajmniej do czasu, kiedy ich nie odzyska.

Nakaz wydania dziecka

Rodzic posiadający pełną władzę rodzicielską lub ograniczoną do decydowania o istotnych sprawach dziecka w sytuacji, gdy drugi rodzic samowolnie uprowadzi lub zatrzyma dziecko, ma prawo w każdym przypadku wystąpić do sądu opiekuńczego miejsca zamieszkania dziecka (a jeżeli dziecko nie ma wyraźnie określonego miejsca zamieszkania, wówczas właściwość sądu określa miejsce pobytu dziecka) z wnioskiem o odebranie dziecka.

Jeżeli miejsce zamieszkania dziecka nie jest znane, sąd może przeprowadzić dochodzenie w celu ustalenia miejsca pobytu dziecka, kierując odpowiednie żądanie do policji (w tym celu wydaje ogólnopolski nakaz poszukiwań).

Jeżeli jednak toczy się już postępowanie między małżonkami o rozwód, separację, unieważnienie małżeństwa, czy też postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej, wówczas wniosek należy składać do sądu, przed którym toczy się postępowanie.

W przypadku uwzględnienia wniosku sąd wydaje postanowienie o odebraniu dziecka określając termin, w którym dziecko powinno być wydane wnioskodawcy. Postanowienie takie staje się skuteczne i wykonalne już z chwilą jego ogłoszenia na rozprawie. Po bezskutecznym upływie terminu wyznaczonego przez sąd rodzic może zwrócić się ponownie do sądu o pomoc przy fizycznym odbiorze dziecka, rozpoczynając tym samym drugi etap postępowania o oddanie dziecka, tj. fazę wykonawczą. Sąd zleci wówczas kuratorowi sądowemu przymusowe odebranie dziecka. Kurator taki jest zobowiązany do odebrania dziecka od każdego, u kogo ono się znajduje.

Kurator, do którego zwrócił się sąd, powinien:

powiadomić o terminie swoich czynności rodzica-wnioskodawcę,
w razie potrzeby może zażądać pomocy odpowiednich instytucji (policji, pomocy społecznej),
sporządzić pisemną notatkę z przebiegu działań.

W przypadku przeszkód uniemożliwiających odebranie dziecka (np. ukrywanie dziecka) kurator sądowy informuje o tym prokuratora, który może wszcząć postępowanie w związku z przestępstwem określonym w treści art. 233 kodeksu karnego polegającym na wywieraniu przemocą lub groźbą wpływu na czynności urzędowe sądu.

Jeżeli takie zawiadomienie okaże się bezskuteczne, kurator kieruje do sądu opiekuńczego wniosek o zarządzenie w przedmiocie przymusowego doprowadzenia osoby zobowiązanej w celu złożenia przez nią oświadczenia o miejscu pobytu dziecka. Postępowanie wykonawcze może być podjęte na nowo na podstawie tego samego postanowienia o odebraniu dziecka, jeżeli zobowiązany w okresie trzech miesięcy od wydania postanowienia postąpił sprzecznie z treścią tego postanowienia (dotyczącego władzy rodzicielskiej, miejsca zamieszkania, opieki lub kontaktów z dzieckiem, a okoliczności uzasadniające jego wydanie nie uległy zmianie).

Rodzic bezprawnie pozbawiony kontaktu z dzieckiem może złożyć wniosek do sądu opiekuńczego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania lub pobytu dziecka o ustalenie miejsca pobytu dziecka przy nim – o ile nie zapadło wcześniej orzeczenie o rozwodzie czy separacji między rodzicami, w którym już ustalono miejsce pobytu dziecka.

Działanie takie może mieć również charakter zapobiegawczy – w sytuacji, kiedy dziecko mieszka z jednym z rodziców, który nie respektuje zasady współdecydowania z drugim z rodziców o istotnych sprawach dziecka i w związku z tym istnieje zagrożenie polegające na niebezpieczeństwie uprowadzenia dziecka przez rodzica, u którego aktualnie zamieszkuje.

Składając wniosek o ustalenie miejsca pobytu dziecka, warto również rozważyć złożenie wniosku o zabezpieczenie miejsca pobytu na czas toczącej się sprawy.

Jeżeli rodzic mający prawo do kontaktów z dzieckiem został ich pozbawiony, ma prawo domagać się realizacji kontaktów z dzieckiem na drodze sądowej. Pismo procesowe złożone w odpowiednim sądzie powinno szczegółowo określać sposób zabezpieczenia.

Jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody, albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swoje obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być także orzeczone w stosunku do jednego z rodziców.

Porwanie dziecka przez jednego z rodziców bez wiedzy i woli drugiego rodzica uprawnionego do decydowania o istotnych sprawach dziecka jest przykładem drastycznego nadużycia władzy rodzicielskiej, uprawniającego do wnioskowania przez rodzica, którego pozbawiono kontaktu z dzieckiem o ograniczenie, a nawet pozbawienie władzy rodzicielskiej. Sprawa o pozbawienie / ograniczenie władzy rodzicielskiej rozpoznawana jest w trybie nieprocesowym. Może ona zostać wszczęta na wniosek każdego z rodziców lub z urzędu. Właściwym do orzekania w sprawach z zakresu władzy rodzicielskiej jest sąd opiekuńczy – sąd rejonowy właściwy dla miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, a w braku miejsca zamieszkania – sąd opiekuńczy miejsca jej pobytu. Jeżeli brak i tej podstawy – właściwy jest sąd rejonowy dla m.st. Warszawy.

Jeżeli jeden z rodziców przewiduje możliwość wyjazdu dziecka za granicę z drugim rodzicem, w przypadku, gdy konieczne jest posługiwanie się paszportem i gdzie istnieje zagrożenie uprowadzenia dziecka, może temu zapobiec podejmując odpowiednie kroki prawne.

Chodzi tu zwłaszcza o sytuację, kiedy obydwoje rodzice mają pełnię władzy rodzicielskiej, bądź jeden z nich ma ją ograniczoną do współdecydowania o istotnych sprawach dziecka. Wówczas obydwoje muszą wyrazić zgodę na wyrobienie dziecku paszportu.

Rodzic żywiący obawy co do zasadności wykorzystania paszportu dziecka ma pełne prawo nie wyrazić zgody na jego wyrobienie, wówczas drugi rodzic ma prawo wystąpić do sądu opiekuńczego z wnioskiem o jego wyrobienie, co pozwoli na uzyskanie obiektywnego rozstrzygnięcia w postaci orzeczenia sądu.

Jeżeli jeden z rodziców jest całkowicie pozbawiony lub ograniczony we władzy rodzicielskiej, bez możliwości współdecydowania w kwestii wydania dziecku paszportu, wówczas rodzic posiadający władzę rodzicielską w nieograniczonym zakresie sam zdecyduje o wyrobieniu dziecku paszportu.