Sytuacja prawna za granicą

Konwencja haska oraz Europejski Nakaz Aresztowania są głównymi instrumentami prawnymi, regulującymi kwestię porwań rodzicielskich w przypadku uprowadzenia lub zatrzymania dziecka w innym państwie.

Europejski Nakaz Aresztowania

Europejski Nakaz Aresztowania (ENA) to instrument prawny umożliwiający państwom Unii Europejskiej zapobieganie ukrywaniu się sprawców poważnych przestępstw na terytorium państwa innego niż to, w którym do przestępstwa doszło. Osobę poszukiwaną, zatrzymaną w jednym z państw Unii Europejskiej będzie można szybko odesłać do państwa, w którym zostało przez nią popełnione przestępstwo, w celu przeprowadzenia procesu.

Europejski Nakaz Aresztowania może zostać wydany przez odpowiednie władze sądownicze państwa członka Unii Europejskiej, jeśli przestępstwo, w związku z popełnieniem którego jest wydawany, zagrożone jest karą co najmniej roku pozbawienia wolności lub jeśli poszukiwana osoba już została skazana na co najmniej 4 miesiące pozbawienia wolności.

Dla rodzica porwanego dziecka instytucja ta może mieć znaczenie w następujących okolicznościach:

Europejski Nakaz Aresztowania może zostać wydany w związku z popełnieniem przestępstwa z art. 211 kodeksu karnego, jeśli sprawca (drugi rodzic) został prawomocnie skazany przez sąd na co najmniej 4 miesiące pozbawienia wolności i uciekł z dzieckiem do innego kraju Unii Europejskiej,
Europejski Nakaz Aresztowania może zostać wydany w związku z popełnieniem przestępstwa z art. 211 kodeksu karnego, jeśli przeciwko sprawcy (drugiemu rodzicowi) toczy się postępowanie karne i postawiono mu zarzuty ze wskazanego artykułu, a przed rozpoczęciem procesu uciekł z dzieckiem do innego kraju Unii Europejskiej.
Europejski Nakaz Aresztowania może zostać wydany w związku z popełnieniem przestępstwa innego niż z art. 211 kodeksu karnego, gdy spełnione zostaną odpowiednie przesłanki formalne, co dla rodzica uprowadzonego dziecka oznacza tyle, że jeśli rodzic porywacz jest jednocześnie poszukiwany w związku z popełnieniem innego przestępstwa zagrożonego karą do 3 lat pozbawienia wolności, w pewnych okolicznościach można wydać Europejski Nakaz Aresztowania.

Zastosowanie Europejskiego Nakazu Aresztowania jest szybsze od ekstradycji. Uniemożliwia państwom Unii Europejskiej odmowę wydania ich obywatela do innego państwa w celu przeprowadzenia procesu. Są one zobowiązane do przekazania swojego obywatela w ciągu trzech miesięcy lub dziewięćdziesięciu dni od jego aresztowania.

Na podstawie Europejskiego Nakazu Aresztowania nie jest wymagana podwójna kryminalizacja (zarzucany czyn nie musi być zabroniony pod groźbą kary w państwie, w którym popełniono przestępstwo oraz w państwie, z którego ma być wydany sprawca) w przypadku 32 przestępstw, (do których zalicza się m.in.: terroryzm, handel ludźmi, pornografię dziecięcą i eksploatację dzieci, nielegalny handel bronią, korupcję i oszustwa) jeżeli w kraju wydającym nakaz są one zagrożone karą minimum trzech lat pozbawienia wolności.

W przypadku pozostałych kategorii przestępstw zasada podwójnej kryminalizacji nadal obowiązuje. Jeżeli ENA dotyczy osoby niebędącej obywatelem polskim, okoliczność, że czyn nie jest przestępstwem według prawa polskiego, nie stanowi przeszkody do wykonania nakazu europejskiego, o ile dotyczy on czynu zagrożonego w państwie jego wydania karą co najmniej 3 lat pozbawienia wolności albo czynu, za który może być orzeczony co najmniej w tym samym wymiarze inny środek polegający na pozbawieniu wolności.

Konwencja haska

Konwencja dotycząca cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę, sporządzona w Hadze dnia 25 października 1980 r. (Dz. U. z dnia 25 września 1995 r.) jest głównym instrumentem prawnym, regulującym kwestię porwań rodzicielskich w przypadku uprowadzenia lub zatrzymania dziecka w innym państwie. Ma chronić przed szkodliwymi dla dziecka skutkami takich działań, a jej głównym celem jest nie rozstrzygnięcie, przy kim dziecko ma mieć miejsce pobytu, ale przywrócenie stanu poprzedniego, który został naruszony bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem dziecka.

1. Zakres zastosowania

Konwencja ma zastosowanie jedynie do uprowadzeń i zatrzymań międzynarodowych. Jeżeli dziecko zostało uprowadzone bądź zatrzymane w obrębie tego samego kraju, Konwencja Haska nie ma zastosowania. Konwencję Haską podpisało 88 państw (wg stanu na listopad 2012 – aktualna lista państw będących sygnatariuszami Konwencji dostępna jest na stronie internetowej) i ma ona zastosowanie tylko wtedy, gdy doszło do uprowadzenia lub zatrzymania dziecka w jednym z umawiających się państw.

Ponadto Konwencja znajduje zastosowanie tylko wtedy, gdy bezpośrednio przed zatrzymaniem lub uprowadzeniem dziecko miało miejsce stałego pobytu w jednym z umawiających się państw. Oznacza to, że aby móc stosować Konwencję, niezbędne jest, aby oba państwa – zarówno to, w którym dziecko miało miejsce pobytu przed zatrzymaniem i uprowadzeniem jak i to, do którego zostało uprowadzone, bądź w którym zostało zatrzymane – były sygnatariuszami Konwencji. Przepisy Konwencji znajdą również wtedy zastosowanie, gdy dziecko zostało na krótki okres bezprawnie uprowadzone do państwa trzeciego (niebędącego sygnatariuszem Konwencji) lub w nim zatrzymane, a następnie zostanie przewiezione do innego państwa będącego stroną Konwencji. Organami właściwymi, decydującymi o wniosku o wydanie dziecka, są organy tego państwa, w którym dziecko aktualnie przebywa.

2. Wniosek o wydanie dziecka

Wniosek o wydanie dziecka można złożyć, gdy:

dziecko nie ukończyło 16 lat,
dziecko zostało uprowadzone lub zatrzymane w państwie stronie Konwencji,
dziecko miało miejsce stałego pobytu w państwie stronie Konwencji – w czasie, gdy doszło do jego uprowadzenia,
wskutek uprowadzenia lub zatrzymania doszło do naruszenia prawa do opieki, a wnioskodawca skutecznie wykonywał to prawo w chwili uprowadzenia lub zatrzymania.

Podstawowe pojęcia

Uprowadzenie – przemieszczenie dziecka z terytorium jednego państwa-strony Konwencji na terytorium drugiego państwa będącego jej stroną, bez zgody osoby mającej prawo do opieki nad nim.

Bezprawne zatrzymanie – sytuacja, gdy dziecko przebywa czasowo na terytorium drugiego państwa bez naruszenia czyjegoś prawa do opieki, po czym zostanie tam zatrzymane i nie wraca do państwa dotychczasowego pobytu po upływie czasu przewidzianego orzeczeniem lub umową.

Miejsce stałego pobytu dziecka – do ustalenia miejsca stałego pobytu dziecka bierze się pod uwagę różne przesłanki.

Skupienie całej rzeczywistej aktywności w jednym miejscu – pojęcie stałego pobytu odnosi się do stanu faktycznego i wskazuje na rzeczywiste skupienie aktywności życiowej w jednym miejscu. Dzieci dzielą pobyt stały z osobą posiadającą prawa rodzicielskie. Jeżeli rodzice się rozstają i jedno z nich ma nowe miejsce stałego pobytu, to do czasu ustalenia, komu będzie przysługiwała władza rodzicielska, miejsce stałego pobytu dziecka pozostaje tam, gdzie rodzice mieli ostatnie miejsce wspólnego pobytu stałego.

Element czasowy – w orzecznictwie międzynarodowym przyjmuje się, że o pobycie stałym można mówić wtedy, gdy trwa on co najmniej 6 miesięcy. Jednak ocena może zależeć od okoliczności konkretnego przypadku.

Elementy woli – nie jest do końca jasne, jakie czynniki dotyczące woli mogą wchodzić w rachubę w przypadku interpretowania Konwencji Haskiej. Wskazówkami orientacyjnymi mogą być: czas pobytu w jednym miejscu, osiedlenie się rodziny w danym miejscu, miejsce nauki dziecka, integracja dziecka ze środowiskiem. Zgodnie z orzecznictwem SN miejsce stałego pobytu określają fakty uzewnętrzniające długotrwałe i stabilne przebywanie dziecka w miejscu, w którym zaspokaja ono wszystkie swoje potrzeby, niezależnie od istnienia po stronie osób, pod opieką których pozostaje, zamiaru stałego pobytu. O zamiarze pobytu dziecka nie decyduje wola osób, pod których opieką przebywa.

Sprowadzenie dziecka

Uprowadzenie bądź zatrzymanie musi być bezprawne.

W myśl art. 3 konwencji uprowadzenie lub zatrzymanie dziecka będzie uznane za bezprawne, jeżeli:

nastąpiło naruszenie prawa do opieki przyznanego określonej osobie, instytucji lub innej organizacji, wykonywanego wspólnie lub indywidualnie, na mocy ustawodawstwa państwa, w którym dziecko miało miejsce stałego pobytu bezpośrednio przed uprowadzeniem lub zatrzymaniem, oraz
w chwili uprowadzenia lub zatrzymania prawa te były skutecznie wykonywane wspólnie lub indywidualnie albo byłyby tak wykonywane, gdyby nie nastąpiło uprowadzenie lub zatrzymanie. Prawem właściwym dla dokonania oceny bezprawności uprowadzenia lub zatrzymania jest prawo tego państwa, w którym dziecko miało miejsce stałego pobytu bezpośrednio przed uprowadzeniem lub zatrzymaniem. Regulacja taka ma miejsce dlatego, że celem Konwencji jest przyspieszenie postępowania o wydanie dziecka, a dodatkowa kontrola decyzji stwierdzającej bezprawność uprowadzenia bądź zatrzymania prowadziłaby do opóźnień. Zgodnie z art. 14 Konwencji Haskiej w celu stwierdzenia bezprawności uprowadzenia lub zatrzymania władza sądowa lub administracyjna państwa wezwanego (czyli tego, do którego uprowadzono bądź w którym zatrzymano dziecko) może brać bezpośrednio pod uwagę przepisy ustawodawstwa i orzeczenia sądowe lub administracyjne, formalnie uznane lub nieuznane w państwie miejsca stałego pobytu dziecka.

Termin do złożenia wniosku – dziecko bezprawnie uprowadzone lub zatrzymane powinno zostać wydane niezwłocznie, jeżeli od dnia uprowadzenia lub zatrzymania do chwili wpłynięcia wniosku do władzy sądowej lub administracyjnej państwa, w którym znajduje się dziecko, upłynął okres krótszy niż rok.

3. Konwencja Haska a ustalenie prawa do opieki

Po otrzymaniu zawiadomienia o bezprawnym uprowadzeniu lub zatrzymaniu dziecka władze sądowe lub administracyjne państwa, do którego dziecko zostało uprowadzone lub w którym zostało zatrzymane, nie będą mogły decydować merytorycznie o prawie do opieki, dopóki nie zostanie ustalone, że wymogi określone przez Konwencję co do zwrotu dziecka nie zostały spełnione lub jeżeli w stosownym czasie po tym zawiadomieniu nie wpłynął wniosek sporządzony na podstawie Konwencji.

4. Procedura

We wniosku o zwrot dziecka należy podać:

dane osobowe wnioskodawcy, dziecka oraz osoby, co do której istnieje domniemanie, że uprowadziła lub zatrzymała dziecko,
datę urodzenia dziecka, jeżeli jest to możliwe do ustalenia,
podstawy, na które powołuje się wnioskodawca, żądając powrotu dziecka,
wszelkie dostępne informacje dotyczące miejsca przebywania dziecka oraz
tożsamości osoby, co do której istnieje domniemanie, że dziecko z nią przebywa.

Załącznikiem do Konwencji Haskiej jest formularz wniosku o zwrot dziecka, ale nie jest konieczne wykorzystywanie tego formularza, wniosek można napisać samodzielnie. W Polsce formularz jest dostępny na stronach Ministerstwa Sprawiedliwości. Konwencja przewiduje wymóg sporządzenia tłumaczenia wniosku na język państwa wezwanego.

Do kogo składa się wniosek?

Wniosek można złożyć za pośrednictwem organu centralnego państwa stałego pobytu dziecka lub bezpośrednio do organu centralnego państwa wezwanego. W Polsce organem właściwym jest Ministerstwo Sprawiedliwości.

Obowiązki organów centralnych i procedura po wpłynięciu wniosku

Konwencja Haska ustanawia obowiązki dla organów centralnych państw, co jest warunkiem skutecznej realizacji postanowień Konwencji. Powinny one ze sobą współdziałać i popierać współpracę między właściwymi władzami w ich odnośnych państwach w celu zapewnienia niezwłocznego powrotu dzieci. W szczególności zaś powinny podejmować wszelkie odpowiednie środki w celu ustalenia miejsca przebywania dziecka bezprawnie uprowadzonego lub zatrzymanego, zapobieżenia dalszemu zagrożeniu dla dziecka lub dalszym szkodom dla zainteresowanych i zapewnienia dobrowolnego wydania dziecka lub doprowadzenia do polubownego rozwiązania sporu i wszczęcia lub ułatwienia wszczęcia postępowania sądowego lub administracyjnego w celu uzyskania powrotu dziecka.

Po otrzymaniu wniosku organ centralny, do którego wniosek wpłynął przekazuje go do organu centralnego państwa, w którym przebywa dziecko.

Organ centralny państwa, w którym znajduje się dziecko, podejmuje lub powoduje podjęcie wszelkich stosownych środków w celu zapewnienia jego dobrowolnego wydania. Wniosek o wydanie dziecka, sporządzony na podstawie przepisów Konwencji Haskiej, podlega rozpoznaniu przez sąd państwa, do którego dziecko bezprawnie uprowadzono lub w którym je bezprawnie zatrzymano. Wszelkie działania powinny być podejmowane niezwłocznie. Jeżeli dana władza sądowa lub administracyjna nie podejmie decyzji w ciągu sześciu tygodni od daty wpłynięcia wniosku, wnioskodawca lub organ centralny państwa wezwanego, z własnej inicjatywy lub na wniosek organu centralnego państwa wzywającego, może żądać przedstawienia powodów zwłoki.

Jeżeli organ centralny państwa wezwanego otrzyma odpowiedź, organ ten przekazuje ją organowi centralnemu państwa wzywającego lub, w stosownych wypadkach, wnioskodawcy.

Konwencja Haska a Rozporządzenie Rady (WE) Nr 2201/2003 z 27 listopada 2003 r. o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie (WE) Nr 1347/200.Rozporządzenie Rady WE Nr 2201/2003 ma charakter nadrzędny względem Konwencji Haskiej i uzupełnia jej przepisy, jednak ma zastosowanie tylko wtedy, gdy zarówno państwo pobytu dziecka bezpośrednio przed jego uprowadzeniem lub zatrzymaniem, jak i państwo, do którego dziecko zostało uprowadzone, jest państwem członkowskim UE.

W przypadku bezprawnego uprowadzenia dziecka lub zatrzymania sądami właściwymi do rozstrzygania o wniosku w sprawie wydania dziecka są sądy państwa, w którym dziecko posiadało pobyt zwykły bezpośrednio przed przemieszczeniem. Sądy państwa członkowskiego, do którego skierowany jest wniosek, są właściwe tylko w wyjątkowych przypadkach. Postępowanie na podstawie rozporządzenia różni się od postępowania na podstawie Konwencji Haskiej. Mianowicie, sąd musi nakazać powrót dziecka, nawet jeżeli miałoby to stanowić dla dziecka zagrożenie, jeżeli zostanie ustalone, że organy w Państwie Członkowskim pochodzenia zabezpieczą ochronę dziecka po jego powrocie. Po drugie, sąd zapewnia dziecku możliwość bycia wysłuchanym, chyba że uznaje się to za niewłaściwe ze względu na jego wiek lub stopień dojrzałości. Ponadto sąd nie może odmówić powrotu dziecka, jeżeli osoba wnioskująca o powrót nie została wysłuchana. Po trzecie, rozporządzenie przewiduje 6 tygodniowy termin na rozpatrzenie wniosku o powrót dziecka. Jeżeli w wyjątkowym przypadku sąd orzeka o odmowie powrotu dziecka na podstawie art. 13 Konwencji Haskiej, rozporządzenie przewiduje odrębną procedurę.